Czym są zaburzenia lękowe, jak je diagnozować i leczyć?

Zaburzenia lękowe to grupa różnych zaburzeń, takich jak:

• Zespół lęku uogólnionego (GAD) – długotrwały, przewlekły lęk dotyczący różnych aspektów życia, często bez konkretnego bodźca, tzw. lęk nieokreślony.
• Zespół lęku napadowego – ataki panicznego lęku wywołane konkretnymi sytuacjami lub pojawiające się samoistnie. Mają nagły i intensywny charakter, pojawiają się epizodycznie.
• Fobie – nieracjonalny lęk wobec konkretnych przedmiotów, sytuacji, zwierząt lub osób. Przykłady to fobia społeczna (zespół lęku społecznego) czy arachnofobia (lęk przed pająkami). Często prowadzą do unikania sytuacji, które wywołują lęk.
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (potocznie nerwica natręctw) – występowanie obsesyjnych myśli i powtarzalnych, kompulsywnych zachowań, np. lęk przed chorobą i obsesyjne mycie rąk lub wielokrotne sprawdzanie, czy urządzenia AGD zostały wyłączone (źródłem takich zachowań może być lęk i/lub chęć redukcji napięcia przez swoiste rytuały).

Niezależnie od bodźca, który wywołuje objawy, przez zaburzenia lękowe rozumiemy chroniczny (lub nawracający) stan napięcia, który wykracza poza zwykły stres i negatywnie wpływa na codzienne funkcjonowanie dotkniętej nimi osoby.

Zaburzenia lękowe – przykładowe objawy

Objawy zaburzeń lękowych są kwestią indywidualną – u każdego pacjenta schorzenie może objawiać się inaczej. Obejmują zarówno aspekty psychiczne (np. trudny do opanowania lęk) jak i somatyczne (np. zaburzenia rytmu serca). 

Częste objawy zaburzeń lękowych to:

• uczucie napięcia lub niepokoju,
• trudność w utrzymaniu koncentracji, 
• niezdolność do racjonalnej oceny sytuacji, uczucie bezradności,
• zamrożenie reakcji, niezdolność do podjęcia działania,
• drażliwość, nerwowość, nieproporcjonalne reakcje,
• kołatanie serca, uczucie ucisku w klatce piersiowej, duszności,
• ataki silnej paniki,
• potliwość, dreszcze, uderzenia gorąca,
• zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność),
• inne objawy somatyczne, na przykład ze strony układu pokarmowego (biegunki, bóle brzucha, choroby jelit), nerwowego (bóle głowy, mrowienia) i inne.

Diagnostyka zaburzeń lękowych

Pierwszym krokiem w diagnostyce zaburzeń lękowych jest wizyta w poradni psychologicznej (u psychologa) lub w poradni zdrowia psychicznego (u psychiatry). W rozpoznaniu zaburzeń może pomóc psycholog, jednak formalną diagnozę – oraz ewentualne leczenie farmakologiczne – przeprowadza psychiatra.

Ważnym elementem diagnozy jest wywiad kliniczny (rozmowa ze specjalistą, analiza objawów) oraz obserwacja i ocena zachowań pacjenta. Specjaliści mogą zastosować kwestionariusze oceny lęku, które pomogą określić natężenie objawów. Bardzo ważne jest, aby diagnoza została postawiona przez specjalistę (nie należy samodzielnie stawiać diagnozy na podstawie tego rodzaju kwestionariuszy).

Czy zaburzenia lękowe są dziedziczne? 

Przyczyny pojawienia się zaburzeń lękowych nie są do końca poznane (prawdopodobnie są wieloczynnikowe). Uważa się, że do powstania zaburzeń przyczyniają się czynniki środowiskowe (sytuacja życiowa, umiejętność radzenia sobie z problemami, ekspozycja na stres). Jednak u osób z predyspozycjami genetycznymi, czynniki środowiskowe mogą wywołać zaburzenia lękowe szybciej lub mogą one być bardziej nasilone.

Tym samym skłonność do nadmiernego reagowania lękiem może mieć komponent genetyczny, choć ważną rolę odgrywają czynniki zewnętrzne, w tym sposób wychowania czy doświadczenia życiowe. Warto też pamiętać, że doświadczenie sytuacji traumatycznej może wywołać zaburzenia lękowe, niezależnie od ewentualnych predyspozycji genetycznych.

Leczenie zaburzeń lękowych

Podobnie jak w przypadku wielu zaburzeń psychicznych, stosuje się dwie drogi terapii – psychoterapię i/lub leczenie farmakologiczne. U wielu pacjentów dobre efekty przynosi jednoczesne zastosowanie obu metod, choć każda sytuacja jest indywidualna. Niekiedy wystarczy psychoterapia, w przypadku gdy objawy istotnie obniżają jakość życia pacjenta, psychiatra może włączyć leczenie farmakologiczne.

Jakie leki się stosuje? Często pierwszym wyborem są leki SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny) lub SNRI (inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny). Farmakologię stosuje się szczególnie w sytuacjach, gdy objawy są nasilone lub psychoterapia okazuje się niewystarczająca. W przypadku lęku panicznego lekarz może włączyć inne typy leków uspokajających np. benzodiazepiny, jednak te – ze względu na duży potencjał uzależniający – stosuje się krótkookresowo i tylko, jeśli jest to konieczne.

W przypadku psychoterapii zaleca się często nurt poznawczo-behawioralny, w którym stosuje się techniki ekspozycji i modyfikacji przekonań. Zastosowanie ma tu także nurt psychodynamiczny, terapie humanistyczne (np. Gestalt), a niekiedy również terapie krótkoterminowe: skoncentrowane na rozwiązaniach (TSR) i współczuciu (CFT).

Więcej na ten temat przeczytasz w artykule: Co warto wiedzieć o psychoterapii i jej rodzajach?

Zaburzenia lękowe a zaburzenia depresyjne

Ponieważ zaburzenia lękowe często mają charakter chroniczny, w dłuższej perspektywie mogą być źródłem innych problemów psychicznych, w tym depresji. W takiej sytuacji, obok lęku (np. uogólnionego, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych) może pojawić się obniżenie nastroju, ciągłe zmęczenie, niskie poczucie własnej wartości, negatywne postrzeganie siebie i otoczenia.

Przeczytaj więcej: Czym jest depresja i jak można ją leczyć?

W leczeniu depresji przebiegającej z lękiem często stosuje się wspomniane wcześniej leki SSRI. Niektóre substancje z tej grupy poprawiają nastrój i jednocześnie działają przeciwlękowo i uspokajająco. W leczeniu stosuje się też psychoterapię pozwalającą zbudować strategię funkcjonowania, które ograniczą pojawianie się niepokoju.

Nieleczone zaburzenia lękowe i związany z nimi stres może być źródłem chorób psychosomatycznych. Choć związek przyczynowo-skutkowy nie został dokładnie poznany, za takie choroby uznaje się m.in. niektóre choroby autoimmunologiczne (łuszczyca), neurologiczne, czy związane z układem pokarmowym (choroby zapalne jelit).

Jak wyjść z zaburzeń lękowych?

Jak już wspomnieliśmy, w zwalczaniu lęku pomocna jest psychoterapia oraz leczenie farmakologiczne. W utrzymaniu dobrostanu nie do przecenienia jest również codzienna higiena psychiczna i zdrowy styl życia, na co składają się takie czynniki jak:

• Zdrowa dieta, bogata w witaminy, mikroelementy i antyoksydanty (polecana jest na przykład dieta śródziemnomorska).
• Aktywność fizyczna – dopasowana do własnych możliwości.
• Prawidłowy sen – ważny jest czas (minimum 7-8 godzin), ale też jakość snu (warto więc wdrożyć nawyki pozwalające uzyskać regenerujący sen).
• Ograniczenie, a najlepiej wyeliminowanie alkoholu i innych używek.

Ważne jest również unikanie stresu, planowanie czasu na odpoczynek i utrzymywanie wartościowych relacji. Dodatkowo techniki relaksacyjne, np. z obszaru treningu uważności (mindfulness) czy ćwiczenia oddechowe mogą pomóc w redukcji lęku.

Zaburzenia lękowe są często możliwe do opanowania przy odpowiednim wsparciu specjalistów i zaangażowaniu pacjenta. Najważniejsze to nie ignorować sygnałów i sięgnąć po pomoc – im wcześniej, tym większa szansa na odzyskanie równowagi.